عنوان: قاعده الواحد از دیدگاه ملاصدرا
پژوهشگر: زهرا عطارزاده فدکی
زیر نظر استاد دکتر حسینی شاهرودی
اشکال بر قاعده الواحد
 ملا صدرا در اسفار 41یک فصل از کتاب را به بیان ایرادها و اشکال‏ها بر قاعده الواحد اختصاص داده که ما در این مقاله تنها به یک اشکال می‏پردازیم و آن عبارت است از این‏که از لوازم قاعده الواحد محدود ساختن قدرت و فاعلیت مطلقه خداوند است، به این معنا که او فقط قدرت بر ایجاد یک معلول را دارد و نه بیشتر، در حالی‏که بر قدرت مطلق و نامحدود الهی نیز براهینی دلالت دارد. در نتیجه، بین برهان بر اطلاق و نامحدود بودن قدرت الهی و برهان بر اثبات قاعده الواحد تعارض به وجود می‏آید و به ناچار باید به بطلان یکی از آن دو اعتراف کنیم، زیرا نتیجه پذیرش دو برهان، تناقض است؛ یعنی قدرت الهی هم نامحدود و مطلق و هم محدود و مقیّد است.اما باید به این نکته توجه کرد که صدور موجودات از باری تعالی به نحو ترتب علی و معلولی به هیچ وجه منافی قدرت مطلقه وی نمی باشد زیرا قدرت عبارت است ا ز توانایی انجام کار بر وجهی که معقول باشد بنابراین اگر صدور موجودات کثیر از واحد من جمیع الجهات عقلا محال باشد و از واحد محض جز واحد صادر نگردد هرگز بدان معنا نیست که واحد من جمیع الجهات موجودی ناتوان است زیرا معنای توانایی در افعال برحسب موازین عقلی این است که از واحد جز واحد صادر نگردد بنابراین قاعده الواحد به هیچ وجه منافی با عموم قدرت حق تعالی نمی باشد. 42
ملاصدرا در کتاب الشواهد الربوبیه می‏نویسد:
اذ قد بزغ الامر و طلعت شمس الحقیقة وانکشف ان کل ما یقع علیه اسم الوجود فلیس الا شأن من شئون الواحد القیوم و لمعة من لمعات نورالانوار43
خورشید حقیقت سر بر آورد و آشکار شد که آنچه نام هستی دارد، جز شأنی از شئون یگانه پایدار و پرتوی از روشنایی نور همه پرتوافکنان نیست، رهیافت دانش ما در پایان بدین سو انجامید که آنچه علت نامیم، اصل است و معلول شأنی از شئون اوست، علیت و تأثیر به گونه گونی علت در ذات خویش و هنرنمایی او در جلوه‏گری بازگشت دارد.
ملاصدرا در اسفار می‏نویسد:
محصل الکلام ان جمیع الموجودات عند اهل الحقیقة والحکمة الالهیة المتعالیة، عقلاً کان او نفسا او صورة نوعیة من مراتب أضواءِ النور الحقیقی و تجلیات الوجود القیومی الالهی 44برآیند سخن این است که سراسر وجود، خواه عقل و خواه نفس و خواه صورت‏های نوعیه از مراتب پرتوهای روشنایی راستین و جلوه‏گری‏های وجود پایدار خداوندی است.
او در عبارتی دیگر می‏نویسد:
ظهر ان لا ثانی للوجود الواحد الاحد الحق و اضمحلت الکثیرة الوهمیة... فما وضعناه اوّلاً ان فی الوجود علة و معلولاً بحسب النظر الجلیل، قد آل آخر الامر بحسب السلوک العرفانی الی کون العلة منهما امرا حقیقتا والمعلول جهة من جهاته ورجعت علیه المسمی بالعلة و تأثیره للمعلول الی تطوره بطور و تحیثه بحیثیة لا انفصال شئی مبائن عنه؛ 45 روشن است که برای هستی یگانه و یکتای حق، دومی نیست و چند گانگی پنداری در هم کوفته شد... پس آنچه در آغاز با نگرشی بلند چنین قرار داد کرده بودیم که در گستره هستی علتی و معلولی هست، در پایان با رهیافت عرفانی بدین جا رسیده است که در میان آن دو، تنها علت است که حقیقتی است و معلول جهتی از جهات اوست و علت بودن آنچه علت می‏نامیم و تأثیرش بر معلول به‏گونه‏گونی و حیثیت یافتن اوست، نه جدا شدن چیزی دور و جدا از علت.
بدین‏سان، می‏بینیم که صدرالمتألهین با یاری جستن از بنیادهای استوار که خود پی‏ریزی کرده است بر باور ریشه‏دار خویش به وحدت وجود پای می‏فشارد و آن را هدف نهایی کمال فلسفه می‏نامد. بدیهی است که براساس این مبانی، قاعده الواحد نیز در مورد علیت خداوندی جاری است. از سویی، هیچ‏گونه محدودیتی را در فاعلیت او ایجاد نمی‏کند، بلکه او تنها فاعل مفیض علی‏الاطلاق است و از سوی دیگر، هیچ نوع ترکیب و تکثّر در او راه نمی‏یابد، چرا که معلول او هم وجود واحد و بسیط است.
نتیجه گیری
افزون بر آنچه گذشت، از این نکته نباید غافل ماند که قاعده الواحد هم واحد بسیطی را که تنها دارای یک سنخ از کمال است شامل می‏شود و هم واحد بسیطی را که واجد تمام کمالات است؛ یعنی هم واحد شخصی وهم واحد جمعی را شامل می‏شود و این‏که46 برخی چنین پنداشته‏اند که قاعده الواحد مخصوص علت‏هایی است که تنها دارای یک سنخ از کمال باشد، صحیح نیست، زیرا قاعده الواحد بر مبنای اصل سنخیت در علیت استوار است و اصل تسانخ در هر دو نوع علت فوق جاری است، تنها فرقی که می‏توان میان علتی که واجد یک سنخ از کمال است با علتی که واجد همه کمالات است، لحاظ کرد این است که از علت نوع اوّل، معلولِ واحد عددی صادر می‏شود، ولی از علت نوع دوم، معلولِ واحدی که در سنخیت با علت واحد است، گرچه تکثّر وجودی دارد، شایسته صدور است، زیرا آنچه از قاعده الواحد براساس اصل سنخیت اثبات می‏شود، ضرورت وجود سنخیت میان علت هستی‏بخش و معلول آن است؛ یعنی علت، آنچه را به معلول می‏دهد باید به صورت کامل‏تری داشته باشد. اما این‏که معلول باید واحد عددی باشد یا واحدی باشد که می‏تواند تکثّر پیدا کند، قاعده سنخیت و قاعده الواحد در مورد به آن ساکت است، از این رو، می‏تواند هر دو را شامل شود؛ مثلاً اگر فرض کنیم که علتی دارای یک سنخ از کمال وجودی است، طبعا معلولی که از او صادر می‏شود (که مرتبه نازل‏تری از همان کمال است) باید واحد باشد. در اینجا علت و معلول هر دو واحد بسیط شخصی هستند، و اما اگر فرض کنیم که دو معلول مختلف از این علت که دارای یک سنخ از کمال است، صادر شوند، به گونه‏ای که هرکدام دارای سنخ خاصی از کمال باشند، براساس قاعده الواحد و اصل تسانخ به ناچار مستلزم ترکیب در علت می‏شود و علت هم باید دو سنخ از کمال را دارا باشد و این خلاف فرض بساطت در علت واحد است، اما در اینجا فرض سوم را هم می‏توان مطرح کرد و آن این‏که علت واحد و بسیط دارای تمام کمالات است و از او براساس اصل تسانخ، معلول هم سنخ صادر می‏شود، گرچه از نظر عدد متکثر باشد؛ مثلاً خداوند که واجد تمام کمالات است و موجود واحدِ احدِ صمد است، از او معلولِ واحدِ بسیط، یعنی وجود صادر می‏شود و این وجود با او در افاضه وجودی که شرط سنخیت است، مشابهت و ملایمت دارد، گرچه به لحاظ گستره، او متکثّر و متعدّد لحاظ شود، مانند ملکه اجتهاد که آنچه از او افاضه می‏شود، در اصل سنخیت واحد است، ولی تکثّر عددی دارد. به عبارت دیگر، در شمول قاعده الواحد نسبت به علیت و فاعلیت خداوند می‏توانیم تمام هستی را وجود واحد و بسیط بدانیم و آن را معلول وجود واحد الهی بشماریم، به طوری که «الواحد لا یصدر عنه الا الواحد» چنانچه در عبارات پیشین از جناب ملاصدرا و علامه طباطبائی نقل کردیم و یا این‏که تمام هستی را با توجه به تکثّر وجودی که از طرف ماهیت است، معلول واجب الوجود بدانیم و با توجه به رعایت اصل سنخیت که همان وجود است، تکثّر و تعدّد را در قابل لحاظ کنیم نه در فاعل و این‏گونه تکثّر که زایده ماهیت موجود است نه وجود، موجب سرایت تکثّر در فاعل نمی‏شود، زیرا هنگامی تکثّر در معلول موجب تکثّر و تعدّد در علت می‏شود که اصل سنخیت رعایت نشود و یا هر معلول را پرتو یک حیثیت در علت بدانیم و به ناچار حیثیات تعدّد در علت سبب صدور معلول‏های متعدّد شود. اما اگر بنا بر اصالت وجود، کثرت را زاییده ماهیت و حدّ موجودات متکثر بدانیم، در اینجا کثرت واقعی در وجود که معلول واجب است، راه نیافته، پس فاعلِ واحدِ جمعی، معلولِ واحدِ جمعی را صادر کرده و در اینجا، هم قاعده الواحد جاری است، هم اطلاق قدرت و فاعلیت الهی باقی است و هم این‏که تمام هستی فیض اوست و هیچ تناقضی میان قاعده الواحد و براهین دالّ بر اطلاق فاعلیت الهی وجود ندارد.
پی نوشت
1.    ابن سینا, الاشارات والتنبیهات, با شرح محقق خواجه نصیر طوسی، ج3, ص122.
2.    همان.
3.    بهمنیار, التحصیل,  ص531.
4.    آشتیانى, سید جلال الدین, منتخباتى از آثار حکماى ایران, ج1, ص259
5.    صدرالمتألهین, الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة, دارالمعارف الاسلامیه. ، ج7, ص204.
6.    آشتیانى, میرزا مهدى, اساس التوحید ،  ص57
7.    فیض  کاشانی ، اصول معارف ، ص 94-100
8.    فارابى, مجموعه رسائل, , ص7.
9.    ابراهیمى دینانى, غلامحسین, قواعد کلى در فلسفه اسلامى, تهران, ص614-615
10.    کندى, یعقوب بن اسحق, رسالة فى وحدانیةالله و تناهى ، ص38.
11.    فارابى, ابونصر,مجموعه رسائل فارابی  ، ص3.
12.    همو, رسالة فى اثبات المفارقات.
13.    ابن سینا, پیشین, ص122.
14.    همان.
15.    میرداماد, قبسات, ص351.
16.    صدرالمتألهین, پیشین, ص204.
17.    آشتیانى, میرزا مهدى, پیشین, ص15ـ17.
18.    ابن سینا, پیشین, ص122.
19.    صدرالمتألهین, پیشین,  ج 7،ص236.
20.    همان
21.    ابن سینا, پیشین, ص122.
22.    بهمنیار, پیشین, ص531.
23.    سهروردى, مجموعه مصنفات, ج3, الواح عمادى, ص40.
24.    همان, پرتونامه, ص147.
25.    الغزالی, ابوحامد, تهافت الفلاسفه, القاهره, به تحقیق سلیمان دنیا،ص129
26.    رازى, فخرالدین, الاربعین, ص239.
27.    آشتیانى, سید جلال الدین, پیشین, ج3, ص547.
28.    طوسى, نصیرالدین, رساله سه گفتار, ص4.
29.    صدرالمتألهین, پیشین,  ج 7،ص236
30.    صدرالمتألهین ،مشاعر, ترجمه غلامحسین آهنی,  ص 56.
31.    جوادی آملی, عبدالله, تحریر تمهید القواعد (صائن الدین علی بن محمد الترکه), تحریر تمهید القواعد (صائن الدین علی بن محمد الترکه),  ص 463.
32.    رحیمیان, سعید, فیض و فاعلیت وجودی از فلوطین تا صدرالمتألهین, .ص201-202
33.    ابراهیمی دینانی, غلامحسین, قواعد کلی در فلسفه اسلامی, ج 2, ص 638-642.
34.    جوادی آملی, عبدالله, شرح حکمت متعالیه اسفار اربعه, ج 6, بخش دوم, ص 174.
35.    همان, ص 198.
36.    تحریرتمهید القواعد, ص 778 و779.
37.    همان, ص 78.
38.    همان, ص 780 و781.
39.    همان, ص 779
40.    همان, ص 778 و779.
41.    صدرالمتألهین, الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة,  ج7 ، ص211
42.    ابراهیم دینانی ، همان ، ص 642
43.    صدرالمتألهین  ،، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، با تعلیقه و تصحیح و مقدمه سیدجلال‏الدین آشتیانی،1360، ص 50
44.      صدرالمتألهین ،  الاسفار الاربعة، ج2/4 ،ص 291
45.    همان،ص  299 ـ 301
46.    مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه،ج 2، ص69
فهرست منابع
1.    آشتیانى, سید جلال الدین, منتخباتى از آثار حکماى ایران, ج1
2.    آشتیانى, میرزا مهدى, اساس التوحید,چاپخانه دانشگاه ، 1330
3.    ابن سینا, الاشارات والتنبیهات, با شرح محقق خواجه نصیر طوسی، دفتر نشرالکتاب، 1377، ج3
4.    ابراهیمى دینانى, غلامحسین, قواعد کلى در فلسفه اسلامى, تهران, مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى, 1372, ج2,
5.    بهمنیار, التحصیل, چاپ دانشگاه تهران
6.    جوادی آملی, عبدالله, تحریر تمهید القواعد (صائن الدین علی بن محمد الترکه), تحریر تمهید القواعد (صائن الدین علی بن محمد الترکه), ویراستار حمید پارسا انتشارات الزهراء, چ 1, زمستان 1372
7.    جوادی آملی, عبدالله, شرح حکمت متعالیه اسفار اربعه, انتشارات الزهراء, چ ا, آبان ماه 1368, تهران. ج 6, بخش دوم
8.    رازى, فخرالدین, الاربعین, چاپ حیدرآباد
9.    رحیمیان, سعید, فیض و فاعلیت وجودی از فلوطین تا صدرالمتألهین, انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم (بوستان کتاب قم), چ 1, 1381, قم
10.    سهروردى, مجموعه مصنفات, ج3, الواح عمادى,
11.    صدرالمتألهین, الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة, دارالمعارف الاسلامیه. ، ج7
12.    صدرالمتألهین ،مشاعر, ترجمه غلامحسین آهنی, انتشارات مولی, چ 2, 1361, تهران
13.    صدرالمتألهین  ،، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، با تعلیقه و تصحیح و مقدمه سیدجلال‏الدین آشتیانی، مرکز نشر دانشگاهی، 1360،
14.    طوسى, نصیرالدین, رساله سه گفتار
15.    الغزالی, ابوحامد, تهافت الفلاسفه, القاهره, به تحقیق سلیمان دنیا, مطبعه مصطفی البابی الجلبی, بی تا, مصر
16.    فیض  کاشانی ، اصول معارف ، قم ، دفتر تبلیغات اسلامی ، 1375
17.    فارابى, ابونصر,مجموعه رسائل فارابی ،  رساله زینون,چاپ هند
18.    فارابى, مجموعه رسائل, چاپ حیدرآباد
19.    کندى, یعقوب بن اسحق, رسالة فى وحدانیةالله و تناهى جرم العالم, چاپ مصر
20.    مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1366،ج 2
21.    میرداماد, قبسات, چاپ دانشگاه تهران,